نگاهی به کارنامه سینما و تلویزیون در اربعین حسینی

به گزارش خبرنگار ایران فیلم پرس، اربعین سید و سالار شهیدان، امام حسین (علیه‌السلام) برای همه‌ی مسلمانان از هر قومیتی که باشند عزیز و یادآور رشادت سبط نبی در روز عاشوراست. هر چه قدر عاشورا برای مسلمانان روز بزرگی است و خاطره‌ی ابر قهرمان تاریخ حسین ابن علی (ع) و هفتاد و دوتن از یاران با وفایش را تداعی می‌کند، روز اربعین نیز چنین است.

اربعین نخستین روز از دهه‌ی پایانی صفر است. دهه‌ای که با چهلم امام حسین سالار شهدا و هفتاد و دو تن از یارانش آغاز می‌شود با عزای ختم رسل و سبط اکبرش به اوج می‌رسد و با شهادت امام علی ابن موسی‌الرضا به فرجامش می‌رسد. در سالهای اخیر رسم پیاده روی روز اربعین به سمت کربلا و مرقد مطهر سالار شهیدان دوباره احیاء شده است و بسیاری از مردم برای تشرف با پای پیاده رهسپار دیار معشوق‌شان می‌شوند.

با مروری بر کارنامه تلویزیون و سینما درمی‌یابیم که دست سینما و تلویزیون در زمینه تولید آثار اربعینی چندان پر نیست.

در ادامه به بهانه فرارسیدن اربعین حسینی به مرور کارنامه سینما و تلویزیون در زمینه ساخت آثاری با محوریت حماسه عاشورا می‌پردازیم.

*فیلم سفیر | فریبرز صالح | ۱۳۶۰*

اولین تجربه در روایت سینمایی از واقعه کربلا برمی‌گردد به سال‌های ابتدایی انقلاب و «سفیر» ساخته فریبرز صالح. فیلم در اولین دوره از جشنواره فجر سال ۱۳۶۰، به نمایش درآمد و گرچه واکنش‌های چندان مثبتی نداشت اما خیلی هم مورد هجوم منتقدان قرار نگرفت. فریبرز صالح، که فیلمنامه را همراه با کیهان رهگذر نوشته بود، با رویکردی که در «سفیر» دنبال کرد به الگوی مناسبی برای ساخت فیلم‌های تاریخی، با تاکید بیشتر بر هویت دینی، در دهه ۶۰ و سال‌های بعدی رسید. طوری که «سربداران» و «ابوعلی‌ سینا» (باز با حضور پررنگ صالح و رهگذر، این بار به صورت جداگانه) از مهم‌ترین سریال‌های دهه ۶۰ و الگوی تلویزیون برای سریال‌های تاریخی آن دوران، مشخصا وام‌دار موفقیت «سفیر» بودند. درام و قصه فیلم خیلی طول و تفصیل ندارد و در اجرا هم به حداقل‌ها بسنده شده. با وجود این، در زمان ساخت «سفیر» فیلم پرخرجی بوده و با توجه به شرایط وقت، هیچ بازیگر زنی هم ندارد. جدای از این، برای نزدیک شدن به موضوعی چنین حساسیت‌برانگیز و عظیم، الگوی روایی «سفیر» برای طرح قصه‌ای در حاشیه واقعه، کارآمد بود.

خلاصه داستان: فیلم، روایتگر داستان قیس بن مسهر (فرامرز قریبیان) قاصدی از سوی امام حسین به کوفه است که به دام نیروهای ابن زیاد می‌افتد. برای آزادی‌اش شرط می‌گذارند که در جمع مردم علیه حسین (ع) سخنرانی کند اما نوبت به حرف زدن که می‌رسد برخلاف انتظار حاکمان شهر، علیه یزید دست به افشاگری می‌زند…

*فیلم روز واقعه | شهرام اسدی | ۱۳۷۳*

تا سال‌ها بعد از «سفیر» خبری از فیلم و سریال مربوط به محرم و با موضوع واقعه کربلا نبود مگر کارهای مناسبتی و نمایشی نه چندان به یاد ماندنی. اما در همان زمان، بهرام بیضایی فیلمنامه‌ای را با نام مستعار و تحت عنوان «روز واقعه» نوشت که ساخت آن بیش از یک دهه زمان برد، آن هم با حذف چند فصل و تغییراتی چشمگیر در لحن و اجرا. نهایتا و بعد از کش و قوس‌های فراوان، چه بر سر خوانش متن و چه بر سر چگونگی تولید، شهرام اسدی سال ۱۳۷۳ ساخت فیلم روز واقعه را تمام کرد؛ آن هم در شرایطی که پیش‌تر فیلم یک بار دیگر در ابتدای تولید و با عواملی دیگر متوقف شده بود.

تا مدت‌ها فیلم روز واقعه مهم‌ترین اثر نمایشی در جان بخشیدن به واقعه کربلا بود و پخش هر ساله‌ فیلم در روزهای محرم و استفاده از نماهای آن در کلیپ‌های مختلف جای تعجب نداشت؛ به‌ویژه به‌واسطه تصویرسازی و موسیقی ماندگار اثر. همچنان کسانی که فیلمنامه را خوانده‌اند، به مراتب متن بیضایی را فراتر از فیلم ارزیابی می‌کنند اما قابل درک است که نسخه‌ بیضایی در آن زمان و شاید حتی امروز امکان ساخت نداشته باشد.

خلاصه داستان: فیلم روز واقعه داستان جوانی مسیحی (علیرضا شجاع نوری) را روایت می‌کند که در راه عشق به دختری مسلمان، اسلام آورده و بعد از سختی‌های فراوان روز ازدواجش فرا رسیده. اما در میانه مراسم، ندایی به گوشش می‌رسد و برای پاسخ دادن به این ندا راهی سفر می‌شود. او می‌خواهد به یاری صاحب ندا بشتابد اما با وجود پشت سر گذاشتن تمام سختی‌ها، زمانی به کربلا می‌رسد که دیری قبل واقعه رخ داده.

*سریال معصومیت از دست رفته | داوود میرباقری | ۱۳۸۲*

بعد از موفقیت سریال «امام علی» ساخته‌ خط‌شکن داوود میرباقری در میانه‌ دهه‌ ۷۰ موج ساخت سریال‌ها بر اساس تاریخ اسلام به راه افتاد. در ادامه این موج و بعد از ساخت «تنهاترین سردار» و «ولایت عشق» قرار بود که سریال «امام حسین» هم ساخته شود و کار حتی به مرحله انتخاب بازیگر هم رسید اما پروژه به جریان نیفتاد. میرباقری بعد از «امام علی» چند طرح تاریخی دیگر در سر داشت اما به گفته خودش مشکلات و سختی‌های همان تجربه باعث شد که تا مدت‌ها از تلویزیون فاصله بگیرد. در ادامه وقتی که صحبت از ساخت سریالی تازه به میان می‌آید، میرباقری تصمیم می‌گیرد که پیش از رفتن به سراغ قیام مختار، در ابعادی کوچکتر شرایط همکاری مجدد را محک بزند. حاصل می‌شود سریال معصومیت از دست رفته که همچنان یکی از بهترین متن‌های تمام کارنامه میرباقری است.

به غیر از متن درخشان و دیالوگ‌نویسی کم‌نظیر میرباقری، تعدادی از بازیگران سریال معصومیت از دست رفته هم بهترین نقش‌آفرینی‌های عمر خود را ارائه داده‌اند و البته دوبله (که در دهه ۸۰ دیگر رواج چندانی نداشت) به کار بسیار کمک کرده است.

خلاصه داستان: باز هم داستانی که در حاشیه واقعه کربلا پیش می‌‌رود و با وجود مایه‌های خیالی به واقعیات تاریخی و زمینه‌ساز عاشورا نقب می‌زند. تراژدی سقوط یکی از یاران امام علی(ع) به نام شوذب (امین تارخ) که به طمع قدرت در توطئه ابن‌زیاد برای متوقف کردن امام حسین(ع) شریک می‌شود. روایتی تحت‌تاثیر درام‌های کلاسیک شکسپیری که اجرایی نزدیک به یک تئاتر تلویزیونی دارد یا حداقل با این میزان تاکید به استفاده از نماهای داخلی و جنس کارگردانی، شبیه به یک اثر حماسی و تاریخی نیست.

*سریال مختارنامه | داوود میرباقری | ۱۳۸۹*

موفقیت معصومیت از دست رفته زمینه را برای ساخت سریال مختارنامه فراهم کرد؛ اثری که نه فقط در زمان خود بلکه تا به امروز هم از نظر ابعاد و پیچیدگی‌های تولید، کمتر چیزی را شبیه‌اش دیده‌ایم و حفظ چنین استانداردی در تولید نیز سال‌ها زمان نیاز داشت. چه در زمان پخش و چه در نمایش‌های مجدد، مختارنامه از منظر نگاه و قرائت تاریخی همواره مورد بحث قرار گرفته و نظرهای متفاوتی پیرامون آن وجود داشته اما تصویر کردن بخش‌هایی از واقعه عاشورا در قالب سریال، به دلیل کیفیت و گستردگی، باعث شده که امروز به مهم‌ترین مرجع بصری در پرداخت به موضوع تبدیل شود.

خلاصه داستان: احتمالا نیازی به توضیح قصه نیست چرا که در دهه گذشته بارها و بارها سریال مختارنامه از تلویزیون پخش شده. با این وجود باز هم مستقیم به سراغ واقعه کربلا نمی‌رویم و قیام مختار (فریبرز عرب‌نیا) برای انتقام گرفتن از عاملان کربلا بهانه‌ای می‌شود برای پی بردن به سرنوشت بازماندگان حادثه و همین‌طور مرور گذشته در قالب فلاش‌بک.

*فیلم روز رستاخیر | احمدرضا درویش | ۱۳۹۱*

در تمام این سال‌ها که تلویزیون با تولید آثار مناسبتی یا بازپخش فیلم و سریال های قبلی به استقبال محرم می‌رفت، در سینما خبر چندانی از کربلا نبود تا این که احمدرضا درویش پروژه بزرگ فیلم روز رستاخیز را شروع کرد. فیلمی که تولید آن زمان زیادی برد و تنها نمایش آن در جشنواره فجر سال ۹۲ هم با حاشیه مواجه شد. مهم‌ترین حاشیه هم نمایش چهره حضرت ابوالفضل(ع) در فیلم بود که بعدا بنا شد تا در اکران عمومی این موضوع اصلاح شود که همچنان فرصت نمایش عمومی «روز رستاخیز» فراهم نشده. فیلم از نظر تولید استاندارد بالایی دارد اما در روایت و پرداخت به روز عاشورا گیرایی آن کافی نیست؛ به‌ویژه که همزمانی ساخت آن با «مختارنامه» که زمان به مراتب بیشتری برای شرح و توصیف واقعه داشته، به ضرر فیلم تمام شده است.

خلاصه داستان: درویش این بار مستقیم و نزدیک‌تر به سراغ واقعه و حوادث قبلی زمینه‌ساز آن رفته، هرچند که راوی قصه پسر حر بن یزید ریاحی است که برای حضور در واقعه عاشورا سفری ادیسه‌وار را از جبهه اشقیا تا انبیا پشت سر می‌گذارد.

*فیلم ها و سریال‌ها با پرداخت غیرمستقیم به واقعه کربلا*

آثاری که با هم مرور کردیم مهم‌ترین دستاوردهای سینما و تلویزیون ایران طی ۴ دهه گذشته در زمینه پرداخت تاریخی و مستقیم به کربلا و عاشورا به شمار می‌آیند. اما سریال‌هایی هم هست که غیرمستقیم به این واقعه بزرگ پرداخته‌اند؛

*سریال شب دهم | حسن فتحی | ۱۳۸۰*

به غیر از خود کربلا و عاشورا، بخش مهمی از آثار نمایشی هم درباره‌های آیین‌های مربوط به این واقعه هستند که از جایگاهی انکارناپذیر در فرهنگ ما برخوردارند. مهم‌ترین اثر تلویزیونی درباره تعزیه و سوگواری حسینی همچنان و بعد از حدود ۲۰ سال، سریال شب دهم از حسن فتحی است که در زمان پخش با استقبالی گسترده مواجه شد. با گذشت زمان، شاید اجرا و تولید سریال کهنه شده و حتی از چشم افتاده باشد اما قصه به دلیل الگو و ساختار قابل‌ قبول همچنان کار می‌کند. تیتراژ این سریال همچنان یکی از کارهای ماندگار تاریخ تلویزیون است.

خلاصه داستان: داستان در دوران پهلوی اول و زمان ممنوعیت برگزاری تعزیه اتفاق می‌افتد. جوانی لات که فرزند تعزیه‌خوانی خوشنام بوده، برای اثبات عشق‌ ناممکن‌اش به یک شازده قجری زیر بار شرط اجرای تعزیه در ده شب محرم می‌رود. شرطی که اجرای آن هرچه جلوتر می‌رود سخت‌تر اما اراده و باور حیدر (حسین یاری) قوی‌تر می‌شود و به جایی می‌رسد که اجرای تعزیه روز عاشورا تبدیل می‌‌گردد به انگیزه اصلی‌اش. در این میان، داستان‌های فرعی هم چنان به هم می‌پیوندند که فینالی تاثیرگذار تا رقم بزنند
محمد خاجی: .

*سریال سفر سبز | محمدحسین لطیفی | ۱۳۸۱*

به غیر از آثار تاریخی و پرداخت به آیین‌های عاشورایی، تعداد قابل توجهی ازفیلم و سریال ها هم داستان خود را در حال و هوای محرم روایت می‌کنند، گاه این پیوند با محرم کارکرد دراماتیک محدود و گاه نمود بیشتری دارد. برای مثال دو تصویر مهم و ماندگار از عزاداری حسینی را می‌توانیم در فصل‌هایی از فیلم‌های «هامون» و «نفس» ببینیم که گرچه زمان زیادی ندارند، در سیر درام و پرداخت شخصیت نقش مهمی را ایفا می‌کنند. برای این دسته از آثار مهم‌ترین مثال سریال سفر سبز ساخته‌ محبوب محمدحسین لطیفی است که داستانش را در شب‌های محرم روایت می‌کند و در ادامه از همین حال و هوا برای شخصیت‌پردازی و عمق بخشیدن به درام بیشترین استفاده را می‌برد. احتمالا گیرا و نوستالژیک‌ترین تصویر از شب‌های محرم تهران، حداقل در دهه ۸۰ شمسی را می‌توانیم در این سریال پیدا کنیم که البته در سطح استفاده تزیینی و ابزاری از عاشورا باقی نمی‌ماند.

خلاصه داستان: مرد جوانی (پارسا پیروفر) که در کودکی توسط خانواده‌ای آلمانی به فرزندخواندگی پذیرفته و نزد آنان بزرگ شده‌است، از آلمان به زادگاهش ایران بازمی‌گردد تا خانواده واقعی خود را پیدا کند…

*فیلم عصر روز دهم | مجتبی راعی | ۱۳۸۸*

در سینما هم شاهد ساخت آثار دیگری با موضوع آیین‌های سوگواری حسینی بوده‌ایم که از جمله می‌توان به «عصر روز دهم» اشاره کرد. اگرچه فیلم با حضور هانیه توسلی، احمد مهرانفر و آفرین عبیسی چندان مورد توجه قرار نگرفت.

خلاصه داستان: دکتری (هانیه توسلی) با گروهی از پزشکان هلال احمر برای کمک به مردم عراق عازم این کشور می‌شود و می‌خواهد برای یافتن خواهر گمشده‌اش جست‌وجو کند.
محمد خاجی: *سریال یلدا | حسن میرباقری | ۱۳۹۱*

کاری از تیم دوم خانواده میرباقری؛ به کارگردانی حسن، نویسندگی الهه و بازیگری حامد (همگی میرباقری!) که آیین سنتی-مذهبی تعزیه را سوژه سریال کرد. سریالی که با حضور محمدرضا شریفی‌نیا، حمید آذرنگ، چنگیز جلیلوند، فریبا کوثری و… در محرم سال ۹۱ پخش شد. با وجود شروع خوب، آنقدری که باید و تصور می‌شد با استقبال مواجه نشد و هیچوقت هم از شبکه‌های مختلف تلویزیونی بازپخش نشد.

خلاصه داستان: حاج محمدعلی زاهدی (چنگیز جلیلوند) مشهور به مندلی که تعزیه‌خوانی را در شهرش حفظ کرده، احساس می‌کند که زمان مرگش فرارسیده و حالا باید در گذشته جست‌وجو کند که کجای راه را اشتباه رفته که حالا برگزاری تعزیه اینقدر سخت شده و فرزندانش اینطور جدا افتاده‌اند…

*سریال پرده نشین | بهروز شعیبی | ۱۳۹۳*

البته سوژه اصلی این سریال پرداختن به زندگی روحانیت و اثری که روی جامعه می‌گذارند، بود. قصه‌ای که برای اولین‌بار وارد زندگی این قشر شد و تلاش کرد تصویری (ولو قابل حدس) از این جامعه ارائه دهد. اما در بخش‌هایی از قسمت‌های پایانی این سریال، به اجرای آیین عزاداری پرداخته شد تا این سریال هم با اغماض در این لیست قرار بگیرد.

خلاصه داستان: حاجیه خانم نرگس بادران پس از تحمل یک دوره بیماری از دنیا می‌رود. دخترش هدی (ویشکا آسایش) -که در خارج از کشور سکونت دارد- بی‌خبر از این بیماری است و برای مراسم خاکسپاری می‌رسد و این حضور ناگهانی، آغاز چالش‌های بزرگی برای مردم شهر می‌شود…

*فیلم هیهات | ۴ اپیزود | ۱۳۹۴*

فیلم هیهات که روایتی اپیزودیک و متنوع به کارگردانی هادی نائیجی، دانش اقباشاوی، روح‌الله حجازی و هادی مقدم‌دوست از تاثیر و حضور آیین‌هایی عاشورایی در فرهنگ و زندگی مردم است. فیلم البته چندان هویت سینمایی و دراماتیک مستقل و چشمگیری نداشت و بین عموم مردم هم جزو آثار شناخته و دیده‌شده محسوب نمی‌شود. البته که اپیزود اول داستانی جذاب دارد و اپیزود آخر، اثری شسته و رفته و دقیق محسوب می‌شود.

خلاصه داستان اپیزود یک: جوانی به نام رحمان (حامد بهداد) مادری مریض در گوشه خانه دارد که به خاطر بیماری و زمین‌گیر شدنش نمی‌تواند به زیارت حرم امام حسین(ع) برود. ضریح امام حسین(ع) که قرار است به کربلا برسد در شوشتر توقف کرده. رحمان از مسئولان ضریح خواهش می‌کند که ضریح را به روستایشان ببرد تا بتواند مادرش آن را زیارت کند اما…

خلاصه داستان اپیزود ۲: جانبازی جنگی به نام سیدفرید موسوی (حمید فرخ‌نژاد) هنوز از خاطرات جنگ اذیت می‌شود. وضعیت مردم خوزستان و شرایط سخت آب‌رسانی و مین‌روبی زمین‌ها سوژه اصلی این اپیزود است.

خلاصه داستان اپیزود ۳: دختر شهیدی به نام آلاء (آلا نجم) به یاد پدرش که قبل شهادت در کنار فرات و در کربلا مهرسازی می‌کرده، می‌افتد. حالا مردی او را به گدایی در نزدیکی حرم امام حسین(ع) می‌برد و وقتی مادرش متوجه می‌شود، او را از این کار باز می‌دارد و…

خلاصه داستان اپیزود ۴: نرگس (مینا ساداتی) همسر یکی از مدافعان حرم به نام مرتضی (بابک حمیدیان) است که به دنبال شوهرش با پسرش به کربلا می‌آید…
محمد خاجی: اگر چه تعداد فیلم‌ها و سریال‌های تلویزیونی به مناسبت اربعین و دهه‌ی آخر صفر همچنان محدود و معدودند، اما نباید از این نکته غفلت ورزید که تلویزیون برای تحت پوشش قرار دادن پیاده روی اربعین به هیچ وجه کم‌کاری نکرده است و از حدود یک دهه پیش از اربعین حسینی که کاروان‌ها راه می‌افتند، کاروان‌های اربعینی اصحاب فرهنگ، هنر و رسانه نیز رهسپار می‌شوند تا این بزرگترین پیاده‌روی که نظیرش را فقط در مناسک حج ابراهیمی می‌بینیم، تحت پوشش قرار دهند؛ لذا با نگاهی اجمالی به فیلم‌ها و سریال‌هایی که به این مناسبت ساخته و پرداخته شده‌اند باید اظهار داشت، موضوع اربعین یا پیاده‌روی روز اربعین هنوز موضوع بکری است و هنرمندان می‌توانند با توجه به این سوژه فیلم‌ها، سریال‌ها و تله فیلم‌های درخور شان بسیاری بسازند تا نسل‌های بعدی بدانند اربعین حسینی تداعی‌گر همان عاشورای حسینی است با همان شور و شعف. تا نسل‌های بعدی بدانند پیاده روی اربعین از سر عشق ارادت است به کسی که مظهر ظلم ستیزی و قیام علیه ظالمان زمانه‌اش بود. به راستی جای خالی چنین فیلم‌ها و سریال‌هایی احساس می‌شوند.